Warunki klimatyczne na Spitsbergenie
fot. Piotr Andryszczak
Klimat Arktyki nie jest przychylny dla roślin i zwierząt. Zimy tu są długie i mroźne, lata zaś krótkie i chłodne. Wiosna i jesień natomiast są zaledwie krótkimi okresami przejściowymi. Ze względu na położenie geograficzne występujące tu długie okresy ciemności podczas nocy polarnej (ok. 3,5 miesiąca) ograniczają rozwój roślin.
Życie na Spitsbergenie skupia się głównie na granicy morza i lądu. Jedynie 6-7% powierzchni wyspy zajmują formy wegetacji roślinnej. Rośliny i zwierzęta musiały przystosować się do bardzo trudnych i zmiennych warunków bytowych. Ze względu na odmienny układ prądów morskich (zimnych i ciepłych) po wschodniej i zachodniej stronie archipelagu Svalbard, zdecydowanie bogatsza flora i fauna rozwija się na wybrzeżach zachodnich. Morze na zachód od Spitsbergenu jest bardziej produktywne i tworzy bazę biologiczną dla ogromnych kolonii ptaków morskich. Różnorodność gatunkowa Arktyki jest mała, za to nieraz o wielkiej liczbie przedstawicieli.
Wieloletnia zmarzlina, charakterystyczna dla tego obszaru, sięga kilkaset metrów w głąb ziemi, latem zaś rozmarza powierzchniowo do ok. 1-2 m. Wskutek słabego odpływu wód z tej warstwy, zwanej czynną, tworzą się rozlewiska, a teren ma charakter bagnisty.
Arktyczna przyroda jest niezwykle wrażliwa, a odnowa życia bardzo powolna. Niskie temperatury powodują, że procesy życiowe oraz rozkład zanieczyszczeń przebiegają powoli. Do tej pory można oglądać ślady i koleiny zostawione przez samochody terenowe ponad 40 lat temu!
Flora na Spitsbergenie
fot. Piotr Andryszczak
Podczas krótkiego polarnego lata swój cykl rozwojowy odbywają glony, porosty, mszaki i grzyby oraz rośliny kwiatowe. Ich kwiaty są drobne, pędy krótkie a liście małe. Pas wybrzeży, zbocza górskie od strony morza oraz niektóre doliny porasta niskopienna tundra. Nie występują tu drzewa i krzewy, a karłowate wierzby polarne mają postać krzewinek nie przekraczających kilku centymetrów wysokości.
Ze względu na ograniczoną ilość owadów, rośliny kwiatowe są wiatropylne, czemu sprzyjają częste i silne wiatry, przenoszące również na duże odległości nasiona i zarodniki.
Porosty i mchy naskalne tworzą barwne plamy na kamieniach, natomiast tam gdzie wytworzyła się gleba, występują latem kolorowe dywany kwiatów i mchów. Zwarte skupiska roślinności pojawiają się na stokach, na których gniazdują dostarczające nawozu ptaki.
Fauna na Spitsbergenie
Ptaki
Większość gatunków ptaków żeruje w morzu, a rozmnaża się na lądzie. Zwykle przylatują tu na okres lęgowy, wychowują potomstwo i odlatują na południe przed nastaniem zimy (na zimę zostaje jedynie pardwa górska). Na Spitsbergenie występuje 109 gatunków ptaków, z których 15 lęgnie się regularnie. Inne lęgną się sporadycznie lub przylatują przypadkowo.
fot. Piotr Andryszczak
Pierwsze ptaki (fulmary) pojawiają się nad otwartym morzem już pod koniec stycznia. W marcu i kwietniu przylatują ptaki zakładające gniazda na stokach gór i klifach, natomiast gniazdujące na tundrze później – w maju i czerwcu.
Nadejście wiosny zwiastuje śpiew śnieguły, przypominający śpiew skowronka. Skojarzenie to jest tym bardziej zaskakujące, że śnieguły zaczynają śpiewać w kwietniu, kiedy w Arktyce panują jeszcze warunki zimowe. Niektóre gatunki ptaków, jak nurniki białoskrzydłe i fulmary, zimują na krawędzi lodu morskiego, dlatego też zdarza się, że na Spitsbergenie pojawiają się nawet podczas nocy polarnej.
Wszystkie najliczniejsze gatunki gniazdują kolonijnie na stromych ścianach skalnych (mewa trójpalczasta, nurzyk polarny, fulmar) i łagodnych, pokrytych rumoszem skalnym zboczach gór (alczyk, in. traczyk lodowy).
Ptaki gniazdujące na płaskiej tundrze (wydrzyki, biegus morski) są bardziej zagrożone przez drapieżniki (lisy polarne), dlatego też gniazdują raczej pojedynczo i stosują taktyki obronne – odciągają agresora od gniazda, udając chore lub płoszą go atakami z powietrza. Rybitwa popielata może zranić ostrym dziobem także człowieka.
Największym ptasim drapieżnikiem jest mewa blada, która poluje na alczyki, ryby, wykrada jaja i pisklęta z gniazd, nie gardzi padliną i innymi szczątkami organicznymi.
Populacje gniazdujących ptaków są niezwykle liczne, w przypadku najliczniejszych alczyków sięgają rzędu dwóch milionów.
Ptaki są pod ochroną, a ich miejsca wylęgów ustanowiono ptasimi sanktuariami, do których wstęp w okresie lęgowym jest zabroniony.
Ssaki morskie
Najliczniejszym ssakiem morskim w Hornsundzie są rybożerne foki obrączkowane, których rozród uzależniony jest od obecności trwałej pokrywy zimowego lodu ze śniegiem. W latach, gdy lodu w fiordzie jest mniej, nie znajdują miejsc do rozrodu i przenoszą się gdzie indziej. Można też tutaj zaobserwować inne gatunki fok – brodatą, zwyczajną, szarą, kapturową oraz grenlandzką.
W wodach Spitsbergenu można spotkać również morsy czy wale białe, tzw. biełuchy. Sporadycznie pojawiają się trzy gatunki delfinów, walenie karłowate, orki i kaszaloty.
Ssakiem morsko-lądowym jest niedźwiedź polarny, największy drapieżnik na Ziemi. Można go spotkać w strefie przybrzeżnej lub na otwartym morzu, gdzie poluje na foki, które są jego głównym pożywieniem. Do przemieszczania się wykorzystuje dryfujący lód morski. Populację tego zwierzęcia na Svalbardzie szacuje się na ok. 3000 osobników, a od 1973 roku niedźwiedź polarny jest gatunkiem prawnie chronionym na tym terenie.
Ryby
W Hornsundzie można znaleźć ponad 30 gatunków ryb, jednak spora ich część to niewielkie gatunki, żyjące na większych głębokościach. Najważniejszym i najliczniejszym gatunkiem jest 20-centymetrowy dorszyk polarny, który stanowi podstawę pokarmu fok i ptaków rybożernych Arktyki. W zaroślach laminarii spotyka się trzy gatunki małych ryb z rodziny głowaczowatych (popularne diabły morskie), a w strefie pływów można pod kamieniami znaleźć kilkucentymetrowe głowiki trzymające się brzuszną przyssawką kamieni. Na wiosnę pojawiają się w fiordach dwumetrowe rekiny polarne, ale widuje się je rzadko, ponieważ występują na dużej głębokości.
W słodkich wodach Spitsbergenu można spotkać również łososie wpływające tu na okres tarła.
Bentos (organizmy żyjące na dnie morza)
Fauna denna liczy w Hornsundzie około 600 gatunków i zdominowana jest przez skorupiaki (102 gatunki), wieloszczety (69 gatunków) i mięczaki (52 gatunki). Biomasa bentosu waha się od 10 g w zatokach przylodowcowych do 200 g mokrej masy na m2 w zewnętrznej części fiordu. W wodach płytkich zarośla laminarii mogą osiągać masę wielu kg na m2.
Strefa pływowa szkierów zasiedlona jest przez bogate zbiorowiska zwierząt związanych z morszczynem i pąklami. Duże glony przytwierdzone do dna (tzw. makrofity) liczą w Hornsundzie ponad 43 gatunki, jest wśród nich jadalna „morska kapusta” (Alaria esculenta). Wśród spitsbergeńskich fiordów po zachodniej stronie wyspy, Hornsund ma największy udział fauny arktycznej, szczególnie w wewnętrznej części. Otwarte wybrzeże zdominowane jest przez napływowe ciepłolubne gatunki atlantyckie.
Plankton (drobne organizmy unoszące się w wodzie)
W Hornsundzie zakwit planktonu roślinnego rozpoczyna się pod koniec kwietnia i trwa do końca maja, produkcja pierwotna osiąga 120 g węgla na m2 na rok. Fitoplankton zdominowany jest przez okrzemki, bruzdnice, złotowiciowce (razem około 150 gatunków). Plankton zwierzęcy liczy około 60 gatunków. Dominują w nim widłonogi (rodzaj Calanus i Pseudocalanus).
Ssaki lądowe
Reprezentują je tylko dwa gatunki: renifer oraz lis polarny (in. piesiec).
fot. Piotr Andryszczak
Podgatunek renifera żyjącego na Spitsbergenie różni się od reniferów i karibu w Skandynawii, Ameryce Północnej i Azji. Reny spitsbergeńskie są bardziej krępe, nogi mają krótsze. Ubarwienie białawe z szarymi i beżowymi plamami, zimą białe. Żyją do 20 lat. Samce i samice mają poroże, które gubią wczesną zimą, nowe odrasta im na wiosnę. Renifery przemierzają lodowce, górskie przełęcze i dobrze pływają. Ich pokarmem są głównie porosty.
Lis polarny najczęściej występuje w ubarwieniu letnim brązowo-szarym, a zimą śnieżnobiałym, choć spotyka się też lisy czarne przez cały rok. Żywi się ptakami (szczególnie ich pisklętami), jajami, rybami i padliną. Nory lęgowe kopie w ziemi, na zboczach, pomiędzy kamieniami. Żyje 12-14 lat. Lisy można spotkać zarówno nad morzem, w dolinach, jak i wysoko na grzbietach górskich. Są to zwierzęta terytorialne. Przez zimę do wiosny często podążają za niedźwiedziami polarnymi, licząc na pozostałości z ich zdobyczy.